Cümlenin Öğeleri Konu Anlatımı TYT Türkçe Konu Anlatımı PDF – Çıkmış Soru Çözümü ve Ders Notları PDF şeklinde indirebilirsiniz.

Cümlenin Öğeleri Konu Anlatımı TYT Türkçe

Cümlenin Öğeleri Nelerdir?

Cümlenin Ögeleri Nelerden Oluşur?

Türkçede bir cümle oluşturmak için gerekli olan ilk ve en önemli şey yüklemdir. Yüklemin önemi o kadar fazladır ki tek başına bir yüklem ile cümle kurabiliriz.

“Sevdim.” cümlesi tek başına ”sev-(mek)” fiili kullanılarak yapılmış “sevdim” yükleminden oluşmuştur.
“Tembeldim.” cümlesi tek başına “tembel” ismi kullanılarak yapılmış “tembeldim” yükleminden oluşmuştur.

Görüldüğü gibi bir yüklem isimden ya da fiilden oluşabilir. Fiil kelimesi ile yüklemin aynı anlamda kullanılması bu yüzden doğru değildir.

Türkçede tek başına bir yüklem ile cümle oluştursak dahi yüklemde belirtilen işi yapan ya da belirtilenin ne olduğu yani cümlenin öznesi bulunur.

“Sevdim” cümlesinde sevme işini yapan kişi “Ben” kişisidir.  (Ben) sev-di-m         Bunu kişi ekinden anlarız.
“Tembeldim” cümlesinde tembel olan kişi “Ben” kişisidir.     (Ben) tembel-di-m   Bunu kişi ekinden anlarız.

Bu sebepten dolayı cümlenin ögelerini temel ögeler ve yan ögeler olmak üzere ikiye ayırırız. Özne ve yüklem mutlaka var olduğundan bunlar; temel ögedir, diğer ögeler; yan ögelerdir.

Temel Öğeler – Özne ve Yüklem

YÜKLEM

Cümlede durumu veya hareketi bildiren ve çekimli halde bulunan kelimedir. 
Fiil veya ad soylu bir kelime olabilir.
Cümlenin bütün ögeleri yükleme bağlıdır.
Bu yüzden cümlenin ögeleri bulunurken ilk olarak yüklem tespit edilir ve diğer ögeleri bulmak için yükleme soru sorulur.
Yalnızca yüklemler kip ve kişi eki alabilir.

Cümle	Yüklem	Kip	Kişi
Eve geldim.	geldim	-di / geçmiş zaman	-m / ben
Ders çalışıyorlar.	çürümüşler	-yor / geçmiş zaman	-lar / onlar
Ben akıllıyım.	akıllıyım		-ım/ben

“Mubarek su, saçlarımın arasından, kulaklarımın arkasından enseme ve oradan sırtıma doğru serin serin ak-ı-yor-du.” -Y. K. Karaosmanoğlu

“Pencerede dolaşan gölgelerden bir şeyler sezmeye çalışarak koş-u-yor-um.” -Y. Z. Ortaç

“Türklük ülküsünün biraz daha köklendiğini, büyüdüğünü, yeşerdiğini duy-ar-ız.” -O. S. Orhon

“Günde iki kez pantolonunun ütülenmesini isti-yor-du.“ -A. Kutlu

“Üzerinde hafif elbiseler var-dı, başı kavuksuz-du.” -A. Kabaklı 

“Bit-ti nihayet vedalar.” (Hep sonda bulunmayabilir.)

ÖZNE

Cümlede yüklem ile bildirilen hareketi yapan veya yüklem ile hakkında bilgi verilen ögedir. Yani fiil cümlesinde yapan, isim cümlesinde olandır.

Yükleme sorulan “Kim veya Ne” sorularının cevabı özneyi verir. “Yapan kim, olan ne?” şeklinde sormak daha faydalıdır.

” Odada, galiba, teyzesi yatıyor.” (Peyami Safa, Şimşek, s. 210)
“Yatan kim?” sorusunun cevabı öznedir.

“Adnan, Kadri’den dönerken sokakta düşünüyordu.” ( M. Cemal Kuntay, Üç İstanbul, s.223)
“Düşünen kim?” sorusunun cevabı öznedir.

“İnsan âlemde hayal ettiği müddetçe yaşar“ (Y.Kemal Bayatlı, Kendi Gök Kubbemiz, s. 91)
“Yaşayan kim?” sorusunun cevabı öznedir.

“O, zamanın sahibiydi“ (A. H. Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, s. 37)
“Zamanın sahibi kim?”  sorusunun cevabı öznedir.

“Evlerin kapılarında kocaman yeşil bronz tokmaklar vardı.” –S. Faik Abasıyanık
“Var olan ne, ne vardı?” sorusunun cevabı öznedir.

“Ben gidiyorum Hidayet, yazacak birçok yazılarım var.”  (M. Cemal Kuntay, Üç İstanbul, s.218)
“Ne var?” sorusunun cevabı öznedir.

• Öznenin cümlede var olması şart değildir. Bu duruma gizli özne adı verilir. Türkçede yüklemin çekiminden özne anlaşılabilir.
  “Onların başvuracağı her kapıya gitmiş.” –S. F. Abasıyanık
  “Giden kim?” sorusunun cevabı “O“ kişisidir. “Gitmiş” yüklemi üçüncü tekil şahıs ile çekimlenmiştir.

• Tüm ögeler gibi öznelerde sadece tek kelimeden oluşmayabilir, kelime gruplarından oluşabilir.

Köşklerin camlarına çarparak, çamların tepelerinden aşarak kızgın bir kartal mehâbetiyle dağların sırtlarından uçan bu sesten ürken bir küme güvercin, karşıki çamlıktan havalandı.
“Havalanan ne?” sorusunun cevabı öznedir.

Yan Öğeler – Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci

Cümlenin yan ögeleri işten etkilenen (nesne), işin yapılma zamanı, sebebi, nasıl yapıldığı vb. (zarf tümleci) ve işin yapıldığı yer vb. (dolaylı tümleç) hakkında bilgi veren ögelerdir.

Söz gelimi, “Ali gitti.” cümlesi özne ve yüklemden oluşan, sadece temel ögelerin kullanıldığı bir cümledir. Cümleye, Ali’nin gittiği yeri eklerseniz, dolaylı tümleç ögesini; ne zaman gittiğini eklerseniz de zaf tümleci ögesini kullanmış olursunuz:
Ali akşam tiyatroya gitti.

DOLAYLI TÜMLEÇ

• Cümlede yaklaşma, bulunma, uzaklaşma bildiren, yüklemi yer anlamıyla tamamlayan ögedir.
• Yer tamlayıcısı “-e, -de, -den” ekleriyle oluşan sözcük veya sözcük gruplarıdır.
• Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “kime, kimde, kimden; nereye, nerede, nereden; neye, neyde, neyden?” gibi sorularla bulunur.
• Dolaylı tümleci bulmak için yükleme sorulan sorular da  ismin “-e, -de ve -den“ hâllerindedir.
  kime, kimde, kimden; nereye, nerede, nereden; neye, neyde, neyden?”

“Anası mutfakta bir tabağa marul doğruyor.“– Y. Atılgan
“Nerede doğruyor” sorusunun cevabı dolaylı tümleçtir.

“Oğlu savaşın birinde şehit düştü, iki kızı da evlenip ücra yerlere gittiler.” – Halikarnas Balıkçısı
“Nerede şehit düştü?” sorusunun ve “Nereye gittiler?” sorusunun cevabı dolaylı tümleçtir.

“Adnan, Kadri’den dönerken sokakta düşünüyordu.” – M. Cemal Kuntay
“Nerede düşünüyordu?” sorusunun cevabı dolaylı tümleçtir.

Şu çiçekleri eve bırakır mısın? (Nereye bırakır mısın?)
Okuldan geliyorum. (Nereden geliyorum?)
Ali’den kalem istedim. (Kimden istedim?)
Ayşe’ye kalem verdim. (Kime verdim?)

ZARF TÜMLECİ

• Cümlede yüklemin ne zaman, nasıl, ne kadar, ne ile, ne için, kim ile yapıldığını bildiren ögedir.
• “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde?” gibi sorulara cevap verir.

“Adnan, Kadri’den dönerken sokakta düşünüyordu.” – M. Cemal Kuntay
“Ne zaman düşünüyordu?” sorusunun cevabı zarf tümlecidir.

“Bana umutsuz bir sesle son raporları okudu.”-F. R. Atay
“Nasıl okudu?” sorusunun cevabı zarf tümlecidir.

“Her sabah, şimdi limanda demirli duran bu gemide uyanacaklardı.“-Halikarnas Balıkçısı.
“Ne zaman uyanacaklardı?” sorusunun cevabı zarf tümlecidir.

“Çabuk  bir süvari ile bana haber gönderiniz.” –Ö. Seyfettin
“Ne ile haber göndersinler? sorusunun cevabı zarf tümlecidir.

“Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak,
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.  – M.Akif Ersoy
“Ne zaman sönmez” sorusunun cevabı zarf tümlecidir.

EDAT TÜMLECİ

İle, için vb. edatlarla yapılan ve “ne ile, ne için, niçin, kim ile” sorularına cevap veren zarf tümleçleri bazı kaynaklarda edat tümleci olarak karşınıza çıkabilir.

NESNE

Cümlede fiilden etkilenen ögedir. Yani yapılan iş ile nesnenin arasında bir ilişki vardır. Bu ilişkiyi anlamlandırabilmeniz için biraz açıklayalım:

Bazı fiillerin gerçekleşmesi için bir nesnenin mutlaka var olması gereklidir. Söz gelimi, okumak fiilini gerçekleştirmek için okunacak bir dergi, kitap vb. bir nesne gereklidir. Dolayısı ile siz okumak eylemini gerçekleştirirken başka bir nesneyi de etkilemiş olursunuz. Daha somut bir örnek için de “Camı kırdı.” cümlesine bakalım, sizin kırma eylemini yapabilmeniz için kırılabilecek bir nesne olan cam, sizin yaptığınız eylem sonucu parçalanmıştır.

Nesne fiil ile doğrudan ilişkili bir öge olduğu için yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerde bulunur.

Fiile sorulan “Ne, Neyi ve Kimi?“ sorularının cevabı nesneyi verir.

“Neyi ve Kimi?“ sorularına cevap veren nesneye “Belirtili Nesne“ adı verilir.

Belirtili Nesne olan kelime, ismin -i halindedir.
Yani Belirtme hal ekini alır. (-ı, -i, -u, -ü)

“Bana umutsuz bir sesle son raporlar-ı okudu.” -F. R. Atay
“Ney-i okudu?” sorusunun cevabı, belirtlili nesnedir.

“Şaşkınım, çenem, dudaklarım, dilim sanki artık ben-i dinlemiyorlar.” -A. Ümit
“Kim-i dinlemiyorlar?” sorusunun cevabı, belirtili nesnedir.

“Bazen bir kelimenin, bir ses tonunun sevdiğimiz bir insanı kırdığını görürüz.” – Mehmet Kaplan

“Ne?” sorusuna cevap veren nesneye “Belirtisiz Nesne” adı verilir.
Belirtisiz nesne ek almaz.

“Çıkarken elini göğsüne sokup bir kese çıkardı.” – Fikret Otyam

Cümle Dışı Unsurlar

Cümlenin kuruluşuna katılmayan, yani öge olmayan ve dolaylı olarak cümlenin anlamına yardımcı
olan unsurlardır. “Bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, ara sözler” cümle kuruluşunun dışında kalan unsurlardır.
Lâkin vatandan ayrılışın ıstırabı zor. (bağlaç)

Cümlenin Öğeleri Örnek Soru Çözümü

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem yanlış gösterilmiştir?

A) Başı sonu olmayan, pat diye önüne düşüveren cümlelere alışıktı çocuk.
B) Binanın bağlı olduğu su şebekesini oluşturan hasarlı borulardan sızan suyun sesi bu.
C) Hayatın garip cilvelerinden biridir hüzünlüyken gülebilmek.
D) Annemin bu sözleri hepimizin kulağına küpe olacak cinstendi.
E) Mahallemize yeni taşınan komşular dün ortalığı ayağa kaldırdılar.

Çözüm Yolu: Altı çizili sözcüklerin kendinden önceki sözcüklere bağlanıp bağlanmadığına bakmamız lazım. İsim tamlaması, sıfat tamlaması ya da birleşik bir fiil (deyimler vs.) olabilir. Özellikle altı çizili bölümün son kelimesi isim ise mutlaka dikkat edin, isim cümleleri genellikle tek sözcükten ibaret yüklemlere sahip değildir.

Çözüm: A’da alışıktı sözcüğü fiil ve tek başına kullanılabilir bir fiil, sorun yok.
B’de suyun sesi, burada isim var öyle ise öncesine bağlı olma olasılığı çok yüksek. İsimlere ne, neyin, nasıl sorularını sorarak bunu anlayabiliriz: Nasıl bir suyun sesi bu? “Binanın bağlı olduğu su şebekesini oluşturan hasarlı borulardan sızan su sesi.” Öyle ise yüklem tamamı olmalı. D’de aynı yöntemi uygulayın, orada isim var. Nasıl cinsten?
E’de ise fiil var ama bu bir deyim, ayıramayız.
Cevap B

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili bölüm diğerlerinden farklı bir ögedir?

A) Selvilerin tepesindeki serçelerin cıvıldaşması birdenbire kesilmişti.
B) Bize doğru geliyordu yalnızlığı bir ömür yaşayan adam.
C) Çiftçi çok yorgun hâlde kızından bir bardak su istedi.
D) Bu kadar yapıt veren sanatçı için bu övgüler az değildir.
E) Tartışılmayan düşüncenin doğruluğu hiçbir zaman
anlaşılmaz.

Çözüm Yolu: Bu soru tipi genellikle nesne ile öznenin ayrımına dayalıdır. Yüklemden sonra özneyi bularak farklı olan şıkkı tespit edebiliriz.

Çözüm: A’da kesilen ne diye sorduğumuzda altı çizili ögeyi özne olarak buluruz. B’de gelen kim diye sorduğumuza yine altı çizili öge öznedir. C’de isteyen kim diye sorduğumuzda çiftçi öznesini buluruz. C’de altı çizili öge çiftçi olmadığı için cevap C çıkar.
Cevap C

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne, açıklayıcısıyla verilmiştir?

A) Ömer Seyfettin, edebiyatımızın köşe taşlarından biri, öykücülüğümüzün güçlü kalemlerindedir.
B) Hasankeyf’e, Batman’ın tarihî ilçesine, turla gezi düzenledik.
C) Yakup Kadri’nin bu eserini, Kiralık Konak’ı, birkaç kez okudum.
D) Çocuklar en sevdikleri kitapları okuyor, birbirlerine sorular soruyorlardı.
E) Edebiyatımızın bu usta edibi, Tanpınar, çağdaşı pek çok şairi etkilemiştir

Çözüm Yolu: Bu soru tipi ara sözün hangi ögeyi açıkladığıyla ilgili. Şıklarda ara söz iki tane virgülün arasında. Ara sözden kendisinden önce gelen sözcükleri açıklar. Dolayısı ile ara sözden önce gelen ögeyi bulalım.

Çözüm: A’da ara sözden önce “Ömer Seyfettin” var, bu cümlenin öznesi.
B’de ara söz Hasankeyf’e sözcüğünü açıklamış, bu cümlenin dolaylı tümleci. (Nereye düzenledik?)
C’de Yakup Kadri’nin bu eserini ögesi ara sözden önce, bu da cümlenin nesnesi. (Neyi okudum?) Ayrıca bu tip sorularda nesne olarak belirtili nesne tercih edilir, dolayısıyla ben çözerken -i ekini almış ögelere dikkat ederek kolay yoldan çözebilirim. Yani hızlı çözerken A ve B’yi elerim, C’deki eserin-i sözcüğü dikkatimi çeker. D’de ara söz yok. E’de ise yine öznenin açıklayıcısı.
Cevap C

Cümlenin Öğeleri Çıkmış Soru Çözümü

Sait Faik’in hikâyelerinde insanların ve çevrenin, herhangi bir kurala bağlı kalmadan özgürce ele alınmasını yazarın yaşayış biçimine bağlayabiliriz.
Yukarıdaki altı çilli bölüm cümlenin hangi ögesidir? (1992)
A) Özne
B) Nesne
C) Durum bildiren zarf tümleci
D) Yer bildiren zarf tümleci
E) Dolaylı tümleç

Çözüm Yolu: Altı çizili soru tipleri işimizi kolaylaştıran sorulardır. Altı çizili ögenin cümlenin hangi ögesi olduğunu bulmanız gerek. Yükleme sorulan hangi sorunun cevabı olduğunu bulmanız gerek. Bunun dışında aldığı son eklere hep dikkat edin, -de, -den, -e ekleri alan ögenin dolaylı tümleç, – i ekini alan ögenin nesne olma ihtimali çok yüksektir.

Çözüm: Kısa yoldan, ilgili öge alınmasın-ı diye bittiği için, -ı ekini görünce ilk nesne aklıma gelir. Neyi bağlayabiliriz diye sorup kontrol edince de nesne olduğunu görürüm. Uzun yoldan önce özneyi bulun, sonra diğer öge sorularını tek tek sorun.
Cevap B

Kişiyi, içinde yaşadığı toplumun değer yargıları biçimlendirir.
Bu cümlenin ögeleri aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla verilmiştir? (1997)
A) Özne – dolaylı tümleç – yüklem
B) Nesne – özne – yüklem
C) Nesne – dolaylı tümleç – yüklem
D) Dolaylı tümleç – özne – yüklem
E) Özne – zarf tümleci – yüklem

Çözüm Yolu: Önce yüklemi sonra özneyi sonra diğer ögeyi bulacağız.

Çözüm: Biçimlendirir yüklem, özneyi bulmak için biçimlendiren ne diye sorarsak, içinde yaşadığı toplumun değer yargıları özne olur. İlgisiz şıkları eleriz. Neyi biçimlendirir diye sorarak da kişiyi sözcüğünün nesne olduğu görülür. (Belirtili nesne: kişi-y-i)
Cevap B

Aşağıdakilerden hangisi iki ögeli bir cümledir? (1998)
A) Toprak, her gün binbir özenle süslenir.
B) Toprak, bu aylarda baş döndürücü kokular yayar.
C) Toprak, saçlarına katmerli çiçekler takar.
D) Toprak, hani hani çalışan bir kimyacıdır.
E) Toprak, ormanların yardımıyla susuzluğunu giderir.

Çözüm Yolu: Tek tek her şıkkın ögelerini bulmamız gerekiyor gibi görünse de iki ögeli dediğine göre sadece temel ögelerden (yüklem ve özne) oluşan bir cümle bulmamızı istiyor. Temel ögelerden oluşan cümle sorarken yüzde 95 yüklemi isim olan bir cümle sorarlar. Yüklemi isim olana dikkat edin her zaman, kendinden önceki sözcüklerle birleşirler genellikle.

Çözüm: A, B, C ve E şıklarının yüklemi fiil, D şıkkının yüklemi isim. Cevap D ama D’yi kontrol edelim yine de. İsim cümlelerinde nasıl, ne, neyin sorularını sorun ama bunlar ögeyi buldurmaz unutmayın, ismin bağlı olduğu sözcük öbeğini buldurur. Nasıl bir kimyacı? Hani hani çalışan bir kimyacı, öyle ise bu tamamen yüklem, özne de toprak.
Cevap D

 Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne ve yüklemden oluşmuştur? (2001)
A) Yazınsal türlerin birbirine benzeyen ve birbirinden ayrılan yönlerini belirlemek zordur.
B) Her yazı ya da yazınsal yaratı, insanoğlunun düşünce ve duygu evrenini zenginleştirir.
C) Dilsel ürünlerin amacına ulaşması doğru algılanmalarını gerektirir.
D) Her yazıda, dil ve anlatım yönünden bir bütünlük olmalıdır.
E) Yazınsal türlerin, donmuş, kalıplaşmış bir yapıları olduğunu kimse söyleyemez.

Çözüm Yolu: Yukarıdaki soru kalıbının aynısı yine. Yüzde 95 yüklemi isim olan cümle kullanacaklar. Yüklemlerde isim arayalım. (Yüklemi isim olan cümleden iki tane olmadıkça cevap genellikle odur.)

Çözüm: B, C, D ve E şıklarının yüklemi fiil: zenginleşmek, gerektirmek, olmak, söylememek; A şıkkının ise isim: zor.
Cevap A

Kromofor adı verilen pigment molekülleri fotosentez sırasında güneş enerjisini tepkime merkezlerine hızlı taşıdığından güneş enerjisinin hemen hepsi arada hiç ısı kaybı olmadan kimyasal enerjiye dönüşür.
Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir? (2020 TYT)
A) Belirtisiz nesne – zarf tümleci – zarf tümleci – özne – yer tamlayıcısı – yüklem
B) Belirtili nesne – zarf tümleci – zarf tümleci – özne – yer tamlayıcısı – yüklem
C) Özne – zarf tümleci – yer tamlayıcısı – zarf tümleci – yüklem
D) Zarf tümleci – özne – zarf tümleci – yüklem
E) Zarf tümleci – özne – zarf tümleci – yer tamlayıcısı – yüklem

Çözüm Yolu: Son yıllarda tüm ögeler yönelik sorular daha çok çıkıyor. Öge bulmayı iyi öğrenmeliyiz. Her zaman yüklem ve özneyi önce bulun, sonra sırası ile yer yön ile ilgili ögeye, zamanı, sebebi, nasılı bildiren ögeye, en son da nesneye odaklanın. Ögeleri her bir konu ile ilgili bilgi veren cevaplar olarak düşünün. Bu soruda da önemli olan özneyi görebilmek.

Çözüm: dönüşür: yüklem
güneş enerjisinin hemen hepsi: özne (dönüşen ne)
kimyasal enerjiye: dolaylı tümleç (neye dönüşür) (yeri yönü)
arada hiç ısı kaybı olmadan: zarf tümleci (nasıl dönüşür) (nasıl olduğu)
Kromofor adı verilen pigment molekülleri fotosentez sırasında güneş enerjisini tepkime merkezlerine hızlı taşıdığından: zarf tümleci (neden dönüşür) (sebebi)
Cevap E

Cümlenin Öğeleri Konu Anlatımı TYT Türkçe Konu Anlatımı PDF – Çıkmış Soru Çözümü ve Ders Notları PDF şeklinde indirebilirsiniz.

Cümlenin Öğeleri Konu Anlatımı TYT Türkçe Konu Anlatımı PDF – Çıkmış Soru Çözümü ve Ders Notları PDF şeklinde indirebilirsiniz.