Yapım Ekleri TYT Konu Anlatımı PDF olarak sayfanın altındaki bağlantıdan indirebilirsiniz.
Yapım Ekleri TYT Konu Anlatımı
- Yapım ekleri, yeni anlamlı sözcükler türetmeye yarayan eklerdir.
Örneğin, göz sözcüğünden gözlük; kulak sözcüğünden kulaklık sözcüğü türetmek. - Yapım ekleri, sözcüğün anlamını değiştirir.
Göz ile gözlük farklı anlamlara sahiptir. - Yapım ekleri, sözcüğün yapısını değiştirir.
Göz basit sözcük iken gözlük türemiş sözcüktür. - Yapım ekleri, türü değiştirebilir.
Göz sözcüğü isimdir, göz isminden gözlemek fiilini türetebiliriz.
- Yapım ekleri yeni sözcük türettikleri için her zaman çekim eklerinden önce gelir. (birkaç istisna dışında)
- İsim ve fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulmuş yeni sözcüklere “gövde” denir.
- Yapım ekleri isimden isim, isimden fiil, fiilden fiil, fiilden isim yapan ekler şeklinde isimlendirilir. Bu isimlendirme eklendiği kök ve yeni sözcüğün türünden gelir.
Bilgi sözcüğünde bil- fiil köküne -gi yapım eki gelmiş, bilgi ismi türetilmiş. Öyle ise – gi eki fiilden isim yapan ektir.
Türkçede çok sayıda yapım eki vardır. Bunları ezberleyemezsiniz, bir ekin yapım eki olup olmadığını işlevine bakarak anlayabiliriz. Örneğim “evimde” sözcüğünde bulunan -im ve – de ekleri ev sözcüğünden yeni bir sözcük türetmediği için, bunlar çekim ekidir ve “evimde” sözcüğü yapım eki almamıştır.
İsimden İsim Yapım Ekleri
-a: komut-a, göz-e, gec-e, ilk-e…
-aç: bak(ı)r-aç , top-aç, yan-ak, kır-aç…
-ak: sol-ak, ben-ek, baş-ak…
-al: ulus-al, öz-el, yer-el, ilk-el. ..
-arı: dış – arı , iç-eri …
-ce: Türk-çe, Fars-ça, kızıl-ca , İngiliz-ce…
-cek: oyun-cak, yavru-cak…
-cel: gün-cel, ön-cel. ..
-ci: çiçek-çi, göz-cü, ön-cü, kapı-cı , oyun-cu, tarih-çi, sanat-çı. ..
-cik: badem-cik, gelin-cik, kızıl-cık , tomur-cuk…
-cil: kır-çıl, ben-cil, ölüm-cül, insan-cıl , ak-çıl , et-çil, ot-çul…
-cileyin: ben-cileyin, sen-cileyin …
-dek: çekir-dek, kıkır-dak , kıkır-dak…
-deş : meslek-taş , öz-deş , iş-teş, arka-daş , yan-daş , ad-daş (adaş)…
-ek: ben-ek, baş-ak , top-ak…
-er: altı-ş-ar, beş-er , kaç-ar, elli-ş-er, dokuz-ar. ..
-eri: iç-eri, dış-arı.. .
-gıl: dayım-gil , bakla-gil , kedi-gil-ler, Ayşe-gil. ..
-(i)mser: iyi-mser, kara-msar, kötü-mser. ..
-(i)msi: mavi-msi, yeşil-msi , acı-msı , kızıl-msı. ..
-(i)mtırak: sarı-mtırak , mavi-mtırak…
-in: ilk-in, yaz-ın , kış-ın…
-(ı)ncı: altı-ncı , beş-inci, dokuz-uncu, kaç-ıncı , üç-üncü …
-(ı)z: boyun-uz > boynuz, iki-z, üç-üz…
-ki: dün-kü, sonra-ki, önce-ki, yarın-ki , sabah-ki, karşı-ki. ..
-lek: çat-lak, yuvar-lak, otlak, kış-lak > kışla, yaz-lak >yayla…
-leme: orta-lama, balık-lama, düz-leme…
-leyin: gece-leyin, sabah-leyin, akşam-leyin…
-li: yaş-lı, köy-lü, kök-lü, lise-li, etki-li, kir-li , pas-lı , akıl-lı. ..
-lik: baş-lık , yıllık , tuz-luk, söz-lük, korku-luk, insan-lık , gün-lük…
-men: kara-man, uz-man, koca-man, Türk-men, gök-men…
-sel: kum-sal, bilim-sel, gelenek-sel, kut-sal, duygu-sal. ..
-sıl: yok-sul , var-sıl. ..
-si: kadın-sı , erkek-si, çocuk-su…
-siz: tuz-suz, tat-sız , kanun-suz, umut-suz, ev-siz, son-suz, kök-süz …
-ti: fısıl-tı , horul-tu, cıvıl-tı. ..
-z: ben-iz, üç-üz, iki-z, dörd-üz, beş-iz
Fiilden Fiil Yapım Ekleri
-a: tık-a- , dol-a-…
-dir: yık-tır-mak, yaz-dır-mak, öl-dür-mak, bil-dir-mak, dol-dur-mak…
-ele: ov-ala-mak, kov-ala-mak, eş-ele-mek, şaş-ala-mak…
-er: çık-ar-mak , kop-ar-mak, git-er-mek (gidermek)
-ı: kaz+, sür-ü- …
-il: yık-ıl-mak , seç-il-mek, çöz-ül-mek, at-ıl-mak , sık-ıl-mak…
-imse: gül-ümse-mek
-in: döv-ün-mek, tut-un-, kaç-ın-mak, gez-in-mek, soy-un-mak.. .
-ir: şiş-ir-mek , bit-ir-mek, iç-ir-mek, doy-ur-mak, düş-ür-mek.. .
-iş: tart-ış-mak, bak-ış-mak , gör-üş-mek , gül-üş- , boz-uş-mak.. .
-it: sap-ıt-mak, az-ıt-mak, kork-ut-, belir-t-mek, ak-ıt-mak…
Fiilden İsim Yapım Ekleri
-a/-e: sap-a, yar-a, kıs-a , sür-e, diz-e, oy-a…
-al: çat-al, kur-al. ..
-baç: saklan-baç, dolan-baç…
-ce: düşün-ce , dinlen-ce, eğlen-ce, söylen-ce…
-di: türe-di, alın-dı , çık-tı…
-dik: bil-dik, tanı-dık, bitme-dik, gitme-dik…
-ecek: yiy-ecek, iç-ecek, yak-acak, sil-ecek…
-eç: tut-aç, kaldır-aç , gül-eç, say-aç, ayır-aç (ayraç …
-ç: utan-ç, iğren-ç, kıskan-ç , sevin-ç, kazan-ç…
-egen: dur-ağan, ol-ağan, gez-egen…
-ek: kaç-ak, at-ak, dur-ak, yat-ak…
-elek: yat-alak, as-alak, çök-elek…
-em: kur-am, tut-am, dön-em…
-emeç: dön-emeç, tut-amaç. .
-emek: bas-amak, tut-amak, kaç-amak…
-en: sev-en, düz-en, yarat-an, gör-en, gül-en, kız-an…
-enek: gel-enek, gör-enek, seç-enek, değ(e)-nek, tut-anak…
-erek: sev-erek, döv-erek, bak-arak, koş-arak…
-eri: uç-arı , göç-eri…
-esi: öl-esi, yıkıl-ası, kırıl-ası…
-ge: böl-ge, sömür-ge, süpür-ge, dal-ga, çizel-ge, bil-ge, göster-ge…
-geçi-kaç: utan-gaç, kıs-kaç, süz-geç, solun-gaç…
-gen/-ken: sürün-gen, yapış-kan, bitiş-ken , saldır-gan , unut-kan, giriş-ken…
-gi/-ki: bit-ki, as-kı , sil-gi, ver-gi, coş-ku, uy(u)-ku, görgü, bıç-kı…
-giç: bil-giç, başlan-gıç , sor-guç, yar-gıç , dal-gıç…
-gin/-kin: bil-gin, üz-gün, yor-gun, dal-gın, az-gın , dur-gun, coç-kun …
-i: yap-ı, öl-ü, ölç-ü, diz-i, dol-u, başar-, , dürt-ü, an- ı , ört-ü, çevir-i…
-ici: yık-ıcı , dilen-ici (dilenci), kes-ici, bak-ıcı , gör-ücü, tüket-ici, oku-y-ucu…
-ıl: ışı-l , koş-ul…
-ik: yat-ık , bat-ık, don-uk, kes-ik…
-ili: yaz-ılı , ser-ili, ört-ülü ..
-im: bak-ım , yap-ım , doğ-um , öl-üm, ek-im , eyle-m , bil-im, üret-im…
-in: tüt-ün, ek-in , gel-in, yığ-ın- , bas-ın , sor-un, yay-ın , yaz- ın , es-in …
-inç: bil-inç, kork-unç, bas-ınç , gül-ünç…
-(i)nti: gez-inli, söyle-nti, yık-ıntı , çık-ıntı , üz-ünlü, gör-ünlü, alın-tı…
-ir: kes-er, yat-ır. ..
-iş: bak-ış , gül-üş , dik-iş, geç-iş…
-it: geç-it, yak-ıt, yap-ıt , taşı-!, kon-ut, um-ut, kan-ıt…
-k: daya-k, ısla-k , ada-k, dile-k, öksür-Ok, aç-ık , çek-ik…
-me: sar-ma, dol-ma, yaz-ma…
-mece: say-maca, bil-mece, çek-mece, kes-mece, bul-maca…
-meç: de-meç, yırt-maç , bula-maç…
-mek: ek-mek, ye-mek, dik-mek, kay-mak, çak-mak…
-men: öğret-men , yönet-men, seç-men, şiş-man, say-man, göç-men…
-mez: çık-maz , tüken-mez, yıl-maz…
-mık: il-mik, kıy-mık , kus-muk…
-mır: -yağ-mur , kö-mür…
-miş: dol-muş , er-miş , oku-muş…
-sı: tüt-sü, giy-si, yat-sı , sin-si…
-sek: sav-sak, tut-sak…
-sel: uy-sal, gör-sel, eğit-sel , işit-sel…
-ti: bunal-tı , kızar-tı…
İsimden Fiil Yapım Ekleri
-a: dil-e-, boş-a- , kan-a-, tür-e-, yaş-a-…
-al: dar-al-, düz-el-, çok(ğ)-al- , kör-el-, yön-el, az-al-…
-ar: sarı -ar > sarar-, kara-r, yaş-ar- , baş-ar- , yeşer- (yeşil+er-)…
-de: fokur-da-, horul-da-, fısıl-da- , gümbür-de-…
-et: göz-et-, yön-et-.. .
-ik: göz-ük-, geç-ik- (gecik-), göz-ük-, aç-ık-(acık-), bir-ik-…
-imse: az-ımsa- , ben-imse-, öz-ümse-, küçük-imse- (küçümse-)…
-kir: hay-kır- , fış-kır- , hıç-kır-…
-l: ince-l-, doğru-l-, kısa-l- , eksi(k)-l-, yüce-l-, diri-l-…
-le: giz-le-, av-la-, su-la-, baş-la-, zor-la-, bağ-la-, sol-la-…
-len: yağ-lan- , us-lan-, öfke-len-…
-leş: bir-leş- , söz-leş- , veda-laş…
-se: su-sa-, garip-se-, hafif-se-, önem-se-…
Eş Sesli ve Birbiri ile Karıştırılan Ekler
Bazı ekler birbiri ile karıştırılabilir. ÖSYM daha çok bu eklerin birbirinden nasıl ayrılabileceğine dayalı soru sormaktadır.
Bazı ekler hem çekim eki hem yapı ekidir. Bunlar aslında farklı eklerdir fakat eş sesli (yazılışları aynı) olduğu için karıştırabilirsiniz. Hem çekim eki hem yapım eki olabilen ekleri ayırmanın yolu, ekin görevine bakmaktır. Ek yeni bir sözcük türetmiş işe yapım ekidir. Bunları, bu sebeple tek tek belirtmeye gerek yoktur. Örneğin ÖSYM 1988’de şöyle bir soru sormuştur:
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, işlevi bakımından ötekilerden farklı bir ek almıştır? (1988 ÖYS)
A) Ben onarım işleriyle ilgileniyorum.
B) Bir doğum ilanı vermek istiyorum.
C) Bu yemekleri içim kaldırmıyor.
D) Soğuklar verim düşüklüğüne yol açıyor.
E) Pancar söküm zamanı yaklaşıyor.
A’da onarmaktan “onar-ım” — fiilden isim yapan ek
B’de doğmaktan “doğ-um” — fiilden isim yapan ek
C’de benim “iç-im” — iyelik eki – çekim eki
D’de vermekten “ver-im” — fiilden isim yapan ek
E’de sökmekten “sök-üm” — fiilden isim yapan ek
1.-ler, -lar eki
- İsimlerde çokluk eki olarak kullanılan -ler, – lar; -gil eki işlevinde kullanılırsa yapım ekidir.
Ayşeler geldi. (Ayşegil geldi.)
2.-mez, -ar, -dik, -ecek, -miş
- Bu ekler yüklemde kullanıldıkları zaman haber kip ekleridir.
- Bu ekler aynı zaman da fiilimsi türetir. Cümle içerisinde fiilimsi olarak kullanılıp kullanılmadığına dikkat etmek gerekir.
Alı sınavdan geçmiş. (Kip eki)
Geçmiş zamanda yaşamak isterim. (Yapım eki)
Yapım Ekleri Örnek Sorular ve Çözümler
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcüklerden hangisi ötekilerden farklı bir ek almıştır?
A) Motordan inen gencin kolları dövmeli idi.
B) Başka yolu yok, oraya gitmeli.
C) Türkçe eklemeli diller arasında yer alır.
D) Vurmalı çalgılar diğerlerine göre daha gürültülüdür.
E) Bizim anlaşmalı olduğumuz şirketler var.
Çözüm Yolu: Farklı bir ek almış dediğine göre yapım eki mi çekim eki mi diye bakmak. Yapım eki ise yeni sözcük türetmiştir.
Çözüm :
I. cümlede döv-me-li → dövmekten dövme → dövmeden dövmeli sözcükleri türemiş→ yapım eki
II. cümlede git- meli → -meli, – malı gereklilik kip eki → çekim eki
III. cümlede ek-le-me-li → ekten eklemek, eklemekten ekleme, eklemeden eklemeli → yapım eki
IV. cümlede vur-ma-lı → vurmaktan vurma, vurmadan vurmalı → yapım eki
V. cümlede anla-ş-ma-lı → anlamaktan anlaşmak, anlaşmaktan anlaşma, anlaşmadan anlaşmalı → yapım eki (anlaşmalı olduğumuz şirketler)
Cevap B
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-im, -ım” eki farklı bir işlevde kullanılmıştır?
A) Çok uzun olduğu için saçım yere değiyor.
B) Hükümet yeni çözüm yolları arıyor.
C) Bilim adamlarının toplantısı başka bir güne ertelendi.
D) Öğretmen derste yapım eklerinden söz etti.
E) İşleri erken bitirmek istiyorsak iş bölümü yapmalıyız.
Çözüm Yolu: -im, -ım eki alan sözcükleri bulup ek yapım eki mi çekim eki mi diye bakmak. Hepsi çekim eki ise iyelik eki mi kişi eki mi yoksa başka bir işlevi var mı diye kontrol etmek.
Çözüm :
I. cümlede saç-ım → iyelik eki → çekim eki
II. cümlede çöz-üm → çözmekten çözüm → yapım eki
III. cümlede bil-im → bilmekten bilim → yapım eki
IV. cümlede yap-ım → yapmaktan yapım → yapım eki
V. cümlede böl-üm → bölmekten bölüm → yapım eki
Cevap: A
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimelerden hangisi farklı bir yapım eki almıştır?
A) Kazandığını öğrenince sevinçten uçacak gibiydi.
B) Toplumda her gün bir başka ilginç olaya rastlamak mümkün.
C) Büyük kazanç getireceğini bilmese çalışmaz.
D) Her insan mutlaka biraz kıskançtır.
E) Kazanmak, her şeyden önce inanç meselesidir.
Çözüm Yolu: Farklı bir yapım eki dediğine göre isimden mi fiilden mi türemiş diye bakmak.
Çözüm :
I. cümlede sev-inç-ten → sevmek fiilinden sevinç ismi → fiilden isim yapım eki
II. cümlede ilgi-nç → ilgi isminden ilginç ismi → isimden isim yapım eki
III. cümlede kazan-ç →kazanmak fiilinden kazanç ismi→ fiilden isim yapım eki
IV. cümlede kıskan-ç → kıskanmak fiilinden kıskanç ismi → fiilden isim yapım eki
V. cümlede inan-ç → inanmak fiilinden inanç ismi → fiilden isim yapım eki
Cevap: B
Yapım Ekleri KPSS Konu Anlatımı PDF olarak sayfanın altındaki bağlantıdan indirebilirsiniz.
