Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF olarak indirip çalışabilirsiniz. Ses Bilgisi Konu Anlatımı TYT 2024 için hazırlanmış ders notudur. Zor örneklerle ses olayları ve ses bilgisi konu anlatımı anlatılmıştır.
Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF
Türk abecesinde 29 adet harf bulunmaktadır. Bunlardan sekizi ünlü (A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü) geri kalanı ise ünsüzdür.
A, E, I, İ, O, Ö, U, Ü seslerini tek başına seslendirebiliriz; ünsüz sesleri ise tek başlarına seslendiremeyiz, yanında bir ünlü ile birlikte seslendiririz. (be, ce, de, ge gibi.)
Ses Bilgisi Konu Anlatımı Video
Ünlü Harfler ve Özellikleri
Ünlü harfler; çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:
- Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
- Kalın ünlüler: a, ı, o, u
- İnce ünlüler: e, i, ö, ü
- Dudakların durumuna göre
- Düz ünlüler: a, e, ı, i
- Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
- Ağzın açıklığına göre
- Geniş ünlüler: a, e, o, ö
- Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Büyük Ünlü Uyumu
Türkçede ünlüler rastgele kullanılmaz; kulağa hoş gelen bir ses uyumu içerisindedir. Ünlülerin özellikleri ile ilgili bu kuralı da bilmeniz de fayda var.
Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç, kalın
İncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük, ince
Ünsüz Harfler ve Özellikleri
Ünsüz harflerin farklı özellikleri olsa da bir özelliğini bilmemiz bizim için yeterli.
Ünsüz harfleri sesleri bakımından ikiye ayırırız:
- Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.
- Sert ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t.
Ünlü Düşmesi
Genellikle ikinci hecesinde dar bir ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerde görülür.
1.İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:
- yalın-ız = yalnız (aradaki ı harfi düşmüştür)
- burun-um = burnum (aradaki u harfi düşmüştür)
- boyun-um = boynum (aradaki u harfi düşmüştür)
- omuz-um = omzum (aradaki u harfi düşmüştür)
- ağız-ım = ağzım (aradaki ı harfi düşmüştür)
- alın-ım = alnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
- karın-ım = karnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
- isim-im = ismim (aradaki i harfi düşmüştür)
- fikir-imiz = fikrimiz (aradaki i harfi düşmüştür)
- keşif-im = keşfim (aradaki i harfi düşmüştür)
- beyin-in = beynin (aradaki i harfi düşmüştür)
- resim-in = resmin (aradaki i harfi düşmüştür)
burun buruna, omuz omuza, ağızdan ağıza
2. Birleşik isim oluşturan bazı isimlerde de ünlü düşmesi görülür:
- kahve-altı = kahvaltı (aradaki e harfi düşmüştür)
- ne-için = niçin (aradaki e harfi düşmüştür)
- ne-asıl = nasıl (aradaki e harfi düşmüştür)
- sütlü-aş = sütlaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
- güllü-aş = güllaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
- cuma-ertesi = cumartesi (aradaki e harfi düşmüştür)
- pazar-ertesi = pazartesi (aradaki e harfi düşmüştür)
3. İsim ve yardımcı fiil ile kurulan birleşik fiillerde:
- meyil+etmek > meyletmek
- sabır+etmek > sabretmek
- seyir+etmek > seyretmek
- küfür+etmek > küfretmek
- emir+etmek > emretmek
- şükür+etmek > şükretmek
- hapis+olmak > hapsolmak
- kayıp+olmak > kaybolmak
- kahır+olmak > kahrolmak
4. Sözcükler yapım eki alarak türediklerinde bazen ünlü düşmesi görülür:
- sarı-armak > sararmak
- koku-lamak > koklamak
- yumurta-lamak > yumurtlamak
- ileri-lemek > ilerlemek
- oyun-amak > oynamak
- sızı-lamak > sızlamak
- uyumak > uyku (u düşmüştür)
- kıvırmak > kıvrım (ı düşmüştür)
- devirmek > devrim (i düşmüştür)
- çevirmek > çevre (i düşmüştür)
- kavuşmak > kavşak (u düşmüştür)
- buyurmak > buyruk (u düşmüştür)
Ünlü Daralması
A veya e geniş ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki a veya e geniş ünlüsü ı, i, u, ü dar ünlülerinden birine dönüşür:
- sakla + yor > saklıyor (a, ı’ya dönüştü)
- dile + yor > diliyor (e, i’ye dönüştü)
- kutla + yor > kutluyor (a, u’ya dönüştü)
- gözle + yor > gözlüyor (e, ü’ye dönüştü)
-yor ekinden önce gelen -ma/-me olumsuzluk eklerindeki a ve e ünlüleri her zaman daralır:
- yazma + yor > yazmıyor
- gelme + yor > gelmiyor
- koşma + yor > koşmuyor
- öpme + yor > öpmüyor
“demek” ve “yemek” fiillerine y kaynaştırma ünsüzü geldiğinde e harfi i‘ye dönüşür:
- de + y + ecek > diyecek
- ye + y + en > yiyen
- de + y + e + lim > diyelim
- ye + y + ince > yiyince
kutlu-yor
kutla-yor
-yor ekini alan her sözcükte daralma meydana gelmez, bu yüzden sözcüğün köküne dikkat etmek gereklidir. Örneğin, “seviyor” sözcüğünde daralma yoktur. Sözcüğün kökü “sev-“dir. Daralma olması için, kökteki son harfin a ya da e olması gerekir.
Ünsüz Benzeşmesi
Ünsüz benzeşmesinin diğer adı ünsüz sertleşmesidir. Ünsüz harflerin özellikleri ile ilgili bilgiyi tekrar hatırlayalım:
- Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.
- Sert ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t.
Türkçede nasıl ünlülerin bir uyumu varsa ünsüzlerinde kendi arasında uyumu vardır. Sert ünsüzle biten bir sözcük ünsüzle başlayan bir ek alacağı zaman, gelen bu ekin ilk ünsüzü de sert olur.
Söz gelimi, kitap sözcüğü p sert ünsüzü ile biten bir sözcüktür. Bu sözcüğe -cı eki değil -çı eki getiririz. Çünkü -çı eki de sert ünsüzle başlar: kitaP–Çı
Türkçede c, d, g sesleri ile başlayan ekler sert ünsüzle biten bir sözcüğe eklenince, ilk harfleri ç, t, k seslerine dönüşür ve sert ünsüzlere benzerler.
dolapta → dolap–ta
açtı → aç–tı
aşçı → aş–çı
baktım → bak–tım
çiçekten → çiçek–ten
kitapçı → kitap–çı
dişçi → diş–çi
ocakta → ocak–ta
bitkin → bit–kin
15’te → on beş–te
Karabük’ten → Karabük–ten
Ünsüz Yumuşaması
Ünsüz yumuşamasına ünsüz değişimi de denir.
Sonu “k, t, ç, p” (ketçap ) sert ünsüzleri ile biten bir sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüklerin sonundaki “k, t, ç, p” sesleri “b, c, d, ğ, g” yumuşak ünsüzlerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.
- çiçek > çiçeğ-i
- ahenk > aheng-i
- kepenk > kepeng-in
- ağaç > ağac-ı
- kitap > kitab-ı
- geldiki > geldiğ-i
- kağıt > kağıd-ı
Ünsüz yumuşaması kuralı özel isimlerin yazımında uygulanmaz. Ancak sözcük, kural uygulanarak telaffuz
edilir.
- Tokat’ı
- Zonguldak’ı
Ünsüz Türemesi
Ünsüz türemesi, dilimizdeki Arapça kökenli sözcüklerin ünlü harfle başlayan ek aldıklarında veya başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda, sözcüğün sonundaki ünsüz harfin tekrarlanmasıyla oluşan ses olayıdır.
- af + etmek = affetmek
- ret + etmek = reddetmek
- zan + etmek = zannetmek
- his + etmek = hissetmek
- Hak + ı = Hakkı
- had + ini = haddini
- his + ini =hissini
- af + ınıza = affınıza
Ünsüz Düşmesi
Ünsüz düşmesi, bir sözcüğe bir ek veya başka bir sözcük eklenirken, kaynayan kısımdaki seslerden birinin kaybolmasıdır. Bazı sözcükler ek alırken kök ve gövde ek ile birleşmez, bu esnada kök veya gövdeden bir ünsüz düşer.
Genellikle -k sesi düşer. -K sesinin düşmesine genellikle -cık ve -l ekleri sebep olur.
- Ad –daş → adaşımsın (d sesinin düşmesine örnektir)
- Yüksek –l → yükselmiş
- Alçak –l → alçalmış
- Ast –teğmen → asteğmen (t sesinin düşmesine örnektir)
- Büyük –cek → büyücek
- Çabuk –cak → çabucak
- Gülüş –cük → gülücük
- Kalk –dır → kaldırmış
- Küçük –l → küçülme
- Küçük –mse → küçümse
- Minik –cik → minicik
- Seyrek –l → seyreltmedi
- Öpüş –cük → öpücük (ş sesinin düşmesine örnektir)
- Sıcak –cık → sıcacık
- Ufak –cık → ufacıktı
- Ufak –l → ufal(mak)
- Üst –teğmen → üsteğmen
- Yumuşak –cık → yumuşacık
Ünlü Türemesi
Tek heceli bazı sözcükler -cık -cik ekini alınca, sözcük ortasında bir ünlü türer, örneği az görülür:
- bir-i-cik
- dar-a-cık
- az-ı-cık
- genc-e-cik
Hece tekrarı ile pekiştirme yapıldığında bazen ünlü türemesi gerçekleşir:
- düpdüz > düpedüz
- sapsağlam > sapasağlam
Ünlü Değişimi (Ünlü Kalınlaşması)
“Ben ve “sen” kişi zamirlerinde görülür.
“Ben” ve “sen” kişi zamirleri yönelme ekini (-e, -a) aldıklarında “e” sesi kalınlaşarak “a” olur.
- Ben + yönelme eki > Bana
- Sen + yönelme eki > Sana
Ulama
Ulama, ünsüz ile biten bir kelimeyi ünlü ile başlayan bir kelime takip ettiğinde birinci kelimenin ikinci kelimeye bağlanarak söylenmesidir. İmlâda gösterilmeyen bu durum, konuşma dilindeki söyleyiş kolaylığı sebebiyle ortaya çıkar.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kısımlar birbirlerine ulanarak söylenir:
- Dün akşam eve geç geldim.
- Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur.
Türkçede her hecede mutlaka bir ünlü bulunduğundan, ünsüz ile bitip ünlü ile başlayan bir sözcüğü arka arkaya söylediğimizde, doğal olarak, istemsizce bu sözcükleri birbirine ularız. Örneğin “to poynadık” yazsak da “top oynadık” yazsak da ikisini de aynı şekilde seslendiririz.
Kaynaştırma Ünsüzü
Türkçede iki ünlü harf yan yana gelemeyeceği için, ünlü ile biten bir kök veya gövdenin sonuna eklenen ve yine bir ünlü ile başlayan ekin önüne (iki ünlü arasına) gelen ünsüze, kaynaştırma ünsüzü denir.
Kaynaştırma ünsüzleri dört tanedir: y, ş, s, n (yaşasın)
1. “y” kaynaştırma ünsüzü:
baba-y-a
araba-y-a
masa-y-a
işle-y-ecek
dinle-y-en
2. “ş” kaynaştırma ünsüzü:
- Altı–ş–ar
- İki-ş-er gibi sadece bazı üleştirme sayılarında görülür.
3. “s” kaynaştırma ünsüzü:
- Okulun bahçe-s-i
- Öğrencinin kafa-s-ı
4. “n” kaynaştırma ünsüzü:
- Bahçe-n-in gülleri
- Öğrenci-n-in kafası
+In/+Un; +nIn/+nUn (+ın, +in, +un, +ün; +nın, +nin, +nun, +nün)
+I/+U; +sI/+sU (+ı, +i; +u, +ü; +sı, +si; +su, +sü)
+Ar/+şAr (+ar, +er, +şar, +şer)
Bununla birlikte ilk ve ortaöğretim kurumlarında kaynaştırma ünsüzü, yukarıda anlattığımız gibi anlatılmaktadır.
Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF olarak indirip çalışabilirsiniz. Ses Bilgisi Konu Anlatımı TYT 2024 için hazırlanmış ders notudur. Zor örneklerle ses olayları anlatılmıştır.
Ses Bilgisi Konu Anlatımı PDF TYT ve KPSS Ders Notunu İndirmek için Tıklayınız.
Ses Bilgisi TYT Çıkmış Soruları PDF olarak indirmek için tıklayınız.
Ses Olayları TYT Çıkmış Sorular Testini çevrim içi çözmek için tıklayınız.
5.Sınıf Ses Olayları PDF, 5.Sınıf Ses Olayları konu Anlatımı, 5. Ses Olayları Nasıl Bulunur, 5.Sınıf Ses Olayları Örnekler
