Metin Türleri – Olay ve Düşünce Yazıları

Metin Türleri / Düz Yazı Türleri

Kurmaca Metinlerin Özellikleri

• Olay, yer, kişi ve zaman ögeleri bulunur.
• Bu ögeler gerçek hayattan esinlenilmiş olsa bile kurmacadır, yazarın hayal gücünün ürünleridir.
• Sanatsal bir kaygı ile edebi bir dil kullanılarak oluşturulur.
• Mecazlı söyleyişlere, edebi sanatlara başvurulur.
• Öyküleme ve betimleme anlatım teknikleri kullanılır.
• Dil sanatsal işleviyle kullanılır. Bilgilendirme amacı güdülmez.
• Serim, düğüm, çözüm şeklinde planlanır.

Öğretici Metinlerin Özellikleri

• Öğretici metinler kurmaca değil gerçektir.
• Öğretici metinlerde amaç bilgi vermektir.
• Öğretici metinlerde amaç okuyucuyu düşünmeye sevk etmektir.
• Makale, biyografi, otobiyografi gibi türlerde bilgi vermek ön planda iken,
• Deneme, sohbet, fıkra gibi türlerde düşünce ön plana çıkar.
• Genel olarak dil anlaşılır ve sadedir.
• Açıklama ve tartışma teknikleri kullanılır.
• Giriş, gelişme, sonuç şeklinde planlanır.

Kurmaca Metinler

Masal

• Kahramanlar, yerler, zaman ve olaylar olağanüstüdür.
• Yani gerçek hayatta olamayacak olaylar, karakterler; gerçek dünyada olmayan yerler vardır ve hepsi hayal ürünüdür.
• Cinler, periler, devler gibi hayali kahramanlar, olağanüstü yetenekleri olan insanlar ve hayvanların başından geçen olaylar anlatılır.
• İyilik ile kötülüğün mücadelesi vardır ve her zaman iyiler kazanır.
• Anlatımında geçmiş zaman (-mişli) ve bazen geniş zaman kullanılır.
• Kalıplaşmış ifadeler ile başlar ve biter. (Tekerlemeler)
• Tekerlemenin bulunduğu masalın başlangıç kısmına döşeme denir.
• İyi dileklerin bulunduğu bitiş kısmına dilek denir.
• Masallar evrenseldir. Milli ve dini değer taşımazlar!
• Döşeme, serim, düğüm, çözüm, dilek şeklinde planlanır.

Fabl (Öykünce)

• Kahramanları çoğunlukla hayvanlar olmak üzere insan dışı varlıklardan oluşur.
• Hayvanlara kişileştirme ve konuşturma sanatı kullanılarak insan özellikleri verilir.
• Çünkü fablın asıl amacı insanları eleştirmek, onlara ders vermektir.
• İnsanlara ait olan ikiyüzlülük, yalancılık, kurnazlık, aç gözlülük gibi özellikler bu özelliklerin yakıştırıldığı hayvanlar arasında geçmiş gibi gösterilerek, aslında insanlara düşünüp kıssadan hisse çıkarmaları mesajı verilir.
• Çıkarılması gereken ders metnin sonunda verilir ve bu bölüme öğüt bölümü denir.
• Serim, düğüm, çözüm, öğüt şeklinde planlanır.
• Fabllara küçük öykü anlamında öykünce de denir.

Hikâye (Öykü)

• Kahraman, yer, zaman ve olay ögeleri gerçeğe uygundur.
• Yani gerçekte olabilecek, olağan olaylar; gerçekte olabilecek olağan kişiler ve yerler vardır.
• Fabl ve masala göre daha sanatsal, edebi bir dil kullanılır.
• Amaç insanı etkilemek onda edebi bir zevk bırakmaktır.
• Kişi kadrosu geniş tutulmaz, asıl ön planda olan olaydır.
• Olayın ön planda olmadığı, yalnızca hayatın bir anını, kesitini anlatan öyküler de vardır.
• Bu bakımdan öyküyü iki türe ayırabiliriz: olay öyküsü ve durum öyküsü.
• Olay öyküsünde öyküleme tekniği ön planda iken,
• Durum öyküsünde betimleme tekniği ön plandadır.
• Serim, düğüm, çözüm şeklinde planlanır.

Roman

• Kahraman, yer, zaman ve olay ögeleri gerçeğe uygundur.
• Kişi kadrosu geniştir.
• Yer ve zaman çeşitlidir.
• Her şey ayrıntısıyla anlatılır.
• Bu yüzden romanlar uzun ve hacimli metin türleridir.
• Romanı öyküden ayıran en önemli fark da bunlardır.
• Bir roman, yazıldığı dönemin ve içerisinde bulunduğu toplumun özellikleri yansıtır. 
• Öyküler kısa olduğundan bunlar çoğu öyküde yansıtılmaz, yansıtılamaz.
• Roman dili elbette sanatsaldır ve okuyucuyu etkilemek, edebi bir zevk uyandırmak amaçlıdır.
• Serim, düğüm, çözüm şeklinde planlanır lakin romanda kişi, tip, çatışma, fikir gibi ögeler de vardır.
• Öyküde önemli olan olay iken romanda önemli olan kişidir. Roman karakterlerin üzerine kurulur.

Destan

• Destanlar milleti, toplumu derinden etkileyen olayların anlatıldığı metin türleridir.
• Milleti derinden etkileyen savaş, göç, kıtlık vb. olaylar gerçekte yaşanmış olaylardır.
• Bu olaylar daha sonra halkın dilinde dilden dile yayılır.
• Dilden dile yayıldıkça abartılır ve olağanüstü ögeler içine yerleştirilir.
• Kahramanların olağanüstü yetenekleri vardır.
• Destanlarda birçok sembol bulunur.
• Destanlar millidir.
• Yapay ve doğal destan olmak üzere ikiye ayrılır, bir yazar tarafından kurgulanmış destana yapay destan denir.
• Destan uzun bir metin türüdür.

Efsane (Söylence)

• Efsane de halk arasında dilden dile yayılan bir metin türüdür.
• Olağanüstü varlıkları ve olayları konu edinir.
• Fakat efsaneler, insanlar arasında yayılan hayali hikayelerdir.
• Her şehrin, her bölgenin kendine ait bir efsanesi mutlaka vardır.
• Çünkü çoğunlukla efsane; insanın, “Bu nasıl olmuş?” sorusuna kendince ilkel akılla uydurduğu bir cevaptır.
• Efsanelerin doğuşu, yani anlatılan olayın ne zaman olduğuna dair kanıt yoktur.
• Çok eski zamanlardan beri anlatıla gelen kısa öykülerdir.
• Efsaneye bu özelliklerinden dolayı söylence de denir.

Tiyatro

• Kurmaca metin türleri arasında tiyatroyu diğer türlerden ayıran en önemli özelliği “sahnelenmek” üzere yazılmış olmasıdır.
• Bu yüzden tiyatroda olay, bir anlatıcı tarafından anlatılmaz. Olay, diyaloglar (karşılıklı konuşma) ile kurulur.
• Trajedi, komedi ve dram olmak üzere üç türü vardır.
• Tiyatroda yer ögesi, aynı zaman da dekor demek olduğundan tiyatro eserinde yer genellikle yalnızca bir tanedir.
• Oyunların hareketleri, davranışları yay ayraç “()” içerisinde verilir.
• Tiyatroda oyunun her bir bölümüne “perde” adı verilir.
• Tek kişilik oyunlar monologlarla yazılır. 

Düşünce Yazıları

Deneme

• Deneme, bir yazarın ele aldığı konu hakkında samimi bir şekilde düşüncelerini ifade ettiği yazı türüdür. 
• Deneme türü; bir yazarın yaşantısından, bilgi ve kültür birikiminden elde ettiği dünya görüşünü paylaşmasıyla oluşur.
• Bu yüzden denemeye her şey konu olabilir.
• Yazar bu düşüncelerini paylaşırken okuyucuya hitap etmekten çok kendisiyle bir sohbet içerisine girer.
• Denemede dil, sanatsal bir kaygı taşır. İyi bir deneme yazarının ifadeleri güzel olmalıdır, okuyucu estetik bir tat almalıdır.

Söyleşi (Sohbet)

• Söyleşi de bir yazarın kişisel görüşlerini iade etmek için kullandığı bir yazı türüdür. 
• Fakat söyleşi de yazar okuyucuya hitap eder.
• Karşısında okuyucu varmış gibi ona sorular yöneltir. 
• Bu soruları yöneltmesinin, okuyucuyla konuşmaya çalışmasının sebebi de onu kendi düşüncesine çekmektir.
• Okuyucuyla bir sohbet havasında kaleme alındığından dil, gündelik bir hal alır, sanatsal kaygıdan uzaklaşır.
• Söyleşi türü bu yönleriyle denemeden ayrılan, bambaşka bir türdür.

Fıkra

• Fıkra, yazarın güncel olayları yorumladığı kısa yazı türüdür.
• Kısa olması bakımından fıkrada yazarın üslubu yalın, açık ama zekice olmalıdır.
• Köşe yazısı olarak da isimlendirilir.

Eleştiri

• Eleştiri, bir edebiyat ya da sanat eserini ve eserin yazarını çeşitli yönleriyle değerlendirmek için yazılır.
• Eleştiride değerlendirme yaparken iyi yönlere de kötü yönlere de değinilir.
• Eleştiri sadece bir eseri, yazarı iyi veya kötü yönleriyle değerlendirmekle kalmaz; onu tanıtır ve daha iyi anlaşılmasını da sağlar.

Makale

• Öğretici metin türleri arasında makale diğer düşünce yazılardan daha bilimsel, daha bilgi verici ve verilen bilginin kişisel düşünceye değil belgelere dayalı olması bakımından farklılık gösterir.
• Makalede yazar konuya nesnel yaklaşmalıdır.
• Makale dili ve yazarın üslubu okuyucuda estetik bir zevk bırakma amacı gütmez.
• Bu yüzden edebi bir dil kullanılmaz. Bilgi vericidir.
• Makale yazarı makalesini ismi ile yayımlar.

Deneme, sohbet, fıkra, eleştiri ve makale metin türleri gazete çevresinde gelişmiştir.

Biyografi, otobiyografi, anı, günlük, mektup ve gezi yazısı metin türleri ise kişisel hayata dayalı öğretici metin türleri arasındadır.

Biyografi (Yaşam Öyküsü)

• Alanında tanınmış, değerli kişilerin hayatının bir yazar tarafından anlatıldığı düz yazı türüdür.
• Biyografide yaşamı anlatılan kişinin üstünlükleri, diğerlerinden farkları, yaptığı katkılar ve başarılarından söz edilir.
• Biyografi bilgiye ve belgeye dayalıdır. 
• Nesnel bir anlatım vardır. 
• Biyografi yazarına biyograf denir.
• Biyografiye yaşam öyküsü adı da verilir. Yaşam öyküsü genellikle kronolojik bir sıra ile verilir. 

Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü)

• Alanında tanınmış, değerli kişilerin kendi yaşam öykülerinin kendileri tarafından yazıldığı metin türüdür.
• Otobiyografiye konu olan kişinin de sıradan insanlardan farklı olarak bir tanınmışlığı, başarısı vb. özellikleri olması gerekir.
• Otobiyografilerde de nesnel bir anlatım söz konusu olmalıdır.
• Lakin insan kendisinden bahsederken bir başkası kadar nesnel davranamaz, bu yönüyle otobiyografi biyografiye göre daha özneldir.
• Otobiyografiye öz yaşam öyküsü adı da verilir.

Anı (Hatıra)

• Bir kimsenin başından geçen ve yaşadığı günlerde tanık olduğu, duyduğu olay ve olguları anlattığı düz yazı türüdür
• Anılar kişilerin hafızasına ve tanıklıklarına dayalı metin türleri dir.
• Biyografi ya da otobiyografi bir yaşamın tamamının öyküsü iken anılar geçmiş yaşamdaki önemli olaylar arasından seçilir.
• Bilgiler belge ya da kanıtlara değil de hafızaya dayalı olduğundan doğruluğu kesin değildir, özneldir.
• Kimi anılar olay merkezli, kimisi kişi merkezlidir.

Günlük (Günce)

• Bir kimsenin yaşadıklarını günü gününe yazdığı düz yazı türüdür.
• Genellikle yazıldığı günün tarihi konulur.
• Yayımlama düşüncesi olmaksızın yazıldığından daha samimidir.
• Kişisel duygu ve düşünceleri içerir, olabildiğince özneldir.
• Anıyı günlükten ayıran en önemli özellik ve fark, anıda geçmişte yaşanmış olayların çok sonradan anlatılmasıdır.

Gezi Yazısı

• Bir kimse tarafından gezilip görülen yerlerin ilgi çekici, özenli bir şekilde anlatıldığı düz yazı türüdür.
• Gezi yazarı, gezdiği yer hakkında okuyucunun ilgisini çekecek, okuyucunun işine yarayacak bilgiler verir.
• Bu bilgiler sadece yer hakkında olmayıp o bölgede yaşayan insanları, sosyal hayatı vb. konuları da içerir.
• Amaç bilgi vermek olsa da dil ve üslup samimi ve kişiseldir.
• Gezi yazısına seyahatname, gezi yazarına seyyah da denir.

Mektup

• Mektup, metin türleri arasında bir haberleşme aracı olarak kullanılan tek türdür. 
• Mektuplar,  yazılış amacına göre farklı türlere ayrılırlar:
• Edebi mektup, kişisel mektup, iş mektubu ve resmi mektup.
• Yazılan kişiye bir hitapla başlaması, bir iyi dilek ile sonlandırılması, tarih ve yer belirtilmesi gibi yazınsal kalıpları vardır.

Metin Türleri Konu Anlatımı PDF olarak indirmek için tıklayınız.